Utopie i antyutopie w literaturze – sposoby kreowania i ich funkcje
Utopią nazywamy projekt idealnego społeczeństwa, państwa czy też ustroju politycznego, funkcjonującego na zasadach sprawiedliwości, równości i powszechnego szczęścia. Spełnienie tej wizji państwa doskonałego wymaga jednak wyzbycia się indywidualności i całkowitego zespolenia jednostki z ogółem społeczeństwa. Być może dlatego utopijne państwa nie istnieją w rzeczywistości pozaliterackiej – już sama nazwa „Utopia”, użyta po raz pierwszy przez Tomasza Morusa, to z języka greckiego „miejsce, którego nie ma”. Mimo to, wielu ludzi próbowało wprowadzać do realnych państw idealne, utopijne ustroje polityczne. Przed zgubnymi skutkami takich prób przestrzegają antyutopie – utwory należące do gatunku literackiego, który powstał w pierwszej połowie XX w. Antyutopie prezentują negatywne wizje utopijnych państw przyszłości, często wzorowanych na tendencjach rozwoju rzeczywistej cywilizacji, oraz przedstawiają losy i psychiczną ewolucję obywatela danego kraju. Głównym celem zarówno utopii jak i antyutopii jest pokazanie pewnej wizji państwa, lecz sposoby ujęcia owego tematu są bardzo różnorodne, tak samo jak różnorodne są definicje tej organizacji politycznej. Za najbardziej trafne wyjaśnienie terminu uważa się definicję elementarną państwa autorstwa niemieckiego prawnika George’a Jedlinka, wg. którego: „Państwo jest to wyposażona we władzę samorodną jedność związkowa osiadłych ludzi”. Używając współczesnego języka, państwo składa się z trzech elementów: władzy, ludności i terytorium. Wszystkie te elementy zostały na różne sposoby przedstawione w utopiach i antyutopiach w literaturze i filozofii.
Do napisania utopii zazwyczaj skłaniało filozofów niezadowolenie ze znanej im organizacji państwowej. Tak więc impulsem dla Platona do stworzenia swojego „Państwa” były Ateny w II połowie V w. p.n.e., w momencie szczytowego rozwoju demokracji ateńskiej. Grecki filozof, uczeń Sokratesa, wskazywał na deprecjację takich wartości jak sprawiedliwość i uczciwość oraz na interesowność władzy w swoim Polis. Natomiast szczęśliwa wyspa „Utopia” Tomasza Morusa, stworzona w 1516 r., była przeciwieństwem Anglii za czasów Henryka VIII. Brytyjski pisarz i myśliciel sprzeciwiał się panującym wówczas na Wyspach stosunkom społecznym, ekonomicznym oraz poziomowi moralnemu ich mieszkańców. Dlatego stworzył własną wizję idealnego państwa, która różni się znacznie od platońskiej republiki. Przyjrzyjmy się bliżej tym dwóm klasycznym ujęciom utopijnego państwa.
Utopie i antyutopie prezentują bardzo różnorodne wizje państwa, lecz wszystkie łączy absolutna kontrola władzy nad każdą dziedziną życia obywateli. Jest to przecież główna cecha państw totalitarnych. Idealne państwa Platona i Morusa zakładają szczęście ogółu, pomyślność całokształtu organizacji państwowej, a nie pojedynczego obywatela. Podobnie działały kraje w antyutopiach. W myśl zasady „gdy jednostka czuje, wspólnota szwankuje”, zwalczały, zazwyczaj przemocą, wszelkie przejawy indywidualności. Zasadniczą różnicą między utopiami i antyutopiami jest fakt, że te pierwsze pokazują jedynie jak ma wyglądać idealne państwo, a nie jakimi metodami można ten cel osiągnąć. Antyutopie zaprezentowały właśnie te metody: przymus państwowy, propagandę, terror i tortury, prowadzące do nieuniknionej degradacji własnej osobowości i suwerenności jednostki. A przecież wolność osobista jest nadrzędną wartością dla każdego człowieka. Jak pisał radziecki badacz fantastyki naukowej, I. Kagarlicki: „Bez wolności istoty ludzkie nie mogą osiągnąć pełni człowieczeństwa, że zatem wolność stanowi wartość największą i niezastąpioną.”
Moją prezentację chciałabym zakończyć słowami Nikołaja Bierdiajewa, które stanowią motto „Nowego wspaniałego świata”: „Wkraczamy w nowy wiek, epoką realizacji utopii, w którym ludzie inteligentni zastanawiać się będą, jak uniknąć idealnego państwa, a powrócić do społeczeństwa mniej doskonałego, ale za to bardziej wolnego.”